تحليل گفتماني دشواريهاي ترجمه ادبی

چكيده

عمل ترجمه، بخصوص در حوزه آموزش ترجمه، و نیز قایل شدن به انواع تعادل و لزوم درجهبندی انواع تعادل با توجه به نوع متن و هدف ترجمه، براساس نظریه را تعریف میکنیم و » تعادل زیباشناختی « ولفگانگ آیزر، مفهوم » زیباشناسی دریافت « معتقدیم که این نوع تعادل در ترجمه برخی جملات در متون ادبی کاربرد دارد. فقدان این نوع تعادل میان جملاتی از متن اصلی و ترجمه آنها به واکنشهای زیباشناختی متفاوت منجر میشود. در این مقاله درباره دیگر انواع تعادل سخن نمیگوییم و بحث خود را به تعادل زیباشناختی محدود میکنیم.

مقدمه

مفهوم تحليل گفتمان از زماني كه نخستين بار توسط زليگ هريس 1952 ) به كار رفت تا به امروز تحول چشمگيري پيدا كرده ، Zellig Harris) و مسير آن در طول و عرض و عمق گسترش يافته است . آن دسته از مطالعات ترجمه نيز كه الگوهاي گفتماني را مد نظر قرار داده اند متأثر از اين تحول ، تغييرات بسيار پيدا كرده اند . ما به دو ديدگاه عمده در اين ارتباط اشاره مي كنيم : نخست ديدگاهي كه متن را به عنوان فر اورده اي در نظر مي گيرد كه بايد به ساختار و سازمان بين جمله اي آن توجه كرد و با در نظر گرفتن توالي روابط آنها تعريفي از متن ار ائه داد . دوم ديدگاهي كه متن را برحسب رويه هاي ارتباطي، تأويل ساختار متن، توالي عناصر آن و روابط اجتماعي حاصل از تعامل عناصر و سازه هاي متن در نظر مي گيرد . شواهد تجربي (گامبير و تومولا، 1993 ؛ اسنل - هورنباي، 1994 ؛ و دولروپ و لودرگارد ، 1994 ) حاكي از آن هستند كه ديدگاه دوم، به سبب گستردگي و نيز تناسب با فعل ترجمه، بيشتر مورد استفاده قرار گرفته است . ترجمه فعاليتي است كه نه تنها عناصر متن اصلي را به بيشترين كنش و واكنش با يكديگر بر مي انگيزد، بلكه به واسط ة تلاش براي بردن اين متن به نظام هاي ارتباطي ديگر به ناچار ه مة عوامل فرامتني، از جمله عوامل اجتماعي و فرهنگي را دخيل مي كند و از اين رو با وضوح بيشتري ارتباط ميان متن و جامعه را آشكار مي سازد. از سوي ديگر چون هيچ متني بدون دخالت آگاهانة مترجم امكان ترجمه نمي يابد، ترجمة ارائه شده از يك متن مشخص حاصل گفتگوي مدام متر جم و متن اصلي است، گفتگويي كه طبعاً همة ظرفي تهاي ادراكي و تأويلي دو سوي اين تعامل را به كار مي اندازد تا متن ديگري ر ا در زبان مقصد ايجاد كند . از اين منظر ما با شبكة پيچيده اي از دلالتها روبه روييم كه نه تنها ظرفي تهاي متني و فرامتني نوشتار اصلي، بلكه قابليتهاي زباني و فرازباني مترجم و نيز استعدادهاي زباني و فرهنگي زبان مقصد را مدنظر قرار مي دهد و ما را به مثلثي از اين دست مي رساند.

با اين همه طبيعي است كه نقطة شروع كار مترجم توجه به عناصر مشخص متن اصلي است، و نيز از اين مسير است كه مترجم مي تواند به عناصر فرامتني 26 ) رابطة ميان جهان متن و جهان وراي متن : دست يابد و به بيان برمن ( 1995 را آشكار سازد تا آنگاه در گامي ديگر اين رابطه را در شاكله اي سامان دهد و نهايتاًٌ بكوشد اين شاكله را در زباني ديگر باز آفريني كند.

طرح كلي فرايند ترجمه ادبی

اولين گام در فهم ماهيت متن ادبي، تلاش براي درك تمايزهاي اين نوع متن و ،( ساير متون است . بنابر نوعي تقسيم بندي كلان (اتكين، 1982 ؛ عزرائيل ، 1990 تقسيم مي شوند . با فرض اينكه « شكل محور » و « محتوا محور » متون به دو نوع هر نوع متني از م حتوا و شكل خاص خود برخوردار است، در انواعي از متون، بنا به تعريف، محتوا، ماهيتاً يا نهايتاً، از اولويت يا اهميت بيشتري نسبت به شكل آن برخوردار است، و در انواع ديگر، شكل، ماهيتاً يا نهايتاً از اولويت برخوردار است . 1 متن شناسان، متون علمي را نمونة بارز متن مح توا محور، و متن ادبي را مثل اعلاي متن شكل محور در نظر گرفته اند. در عين حال از نظر اكثريت نظريه پردازان ترجمه و نيز اهل ترجمه، ترجمة متون شكل محور در مجموع دشوارتر قلمداد شده است زيرا ايجاد معادل براي شكل، دشوارتر از ايجاد معادل براي محتواست . علت از يك سو آن است كه عناصر شكل به رغم هماننديهاي عامشان در زبا نهاي گوناگون، در هر زبان تعیین خاص خود را دارند. براي مثال شعر كلاس يك فارسي و انگليسي، هردو از قال بهاي وزني كامل برخوردارند اما تعين قال بها در اين دو زبان يكسان نيست، و به زبان ساده تر وزن شعر كلاسيك فارس ي و انگليسي كاملاً بر هم منطبق نيستند . از سوي ديگر بسياري از عناصر شكل، در نهايت تابعي از نوع نگاه و قابلي تهاي نويسنده اند و از اين منظر ظرفيتهاي كلي آنها در هر متن، تعیین خاص و فردي پيدا مي كنند . اين دو ويژگي، تبيين پذيري شكل متن ر ا، در مقايسه با تبيين محتوا، به مراتب دشوارتر مي كند و به تبع، ايجاد معادل براي شكل متن مبدأ را با دشواري بيشتر روبه رو مي سازد. نتيجه آنكه ترجمة متون شكل محور، در قياس با متون محتوا محور پيچيده تر و نيازمند دقت و نيز قابليتهاي بيشتري مي باشد. بايد دانست كه متن ادبي، صرف نظر از اولويت دادن به شكل، داراي ويژگيهاي ديگري نيز هست كه به آن هويتي خاص مي بخشد، به گونه اي كه بسياري از صاحب نظران ترجمه (لادميرال، 1979 ؛ مشونيك ، 1973 )، ترجمه را به دو نوع ادبي و غيرادبي تقسيم كرده اند .